Niewypały i niewybuchy w Zatoce Gdańskiej. Groźne obiekty na morskim dnie. Zatopione miny, torpedy z czasów wojny. Wciąż jest ich dużo

Niedawna neutralizacja czterech bomb lotniczych o łącznej masie 400 kg, które wydobyto z dna Zatoki Gdańskiej, w miejscu budowy terminala przeładunkowego DCT pod koniec zeszłego miesiąca, wzbudziło pytania o niebezpieczne pozostałości po I i II wojnie światowej zalegające w morzu.

Dodajmy, że akcje neutralizacji dawnych min morskich, bomb lotniczych miały również miejsce w październiku i grudniu ubiegłego roku. Miny (także torpedę) niszczono kilkakrotnie, w roku 2020 i 2021. To właśnie one należą do jednych z najbardziej niebezpiecznych tzw. niewybuchów, zagrażających współczesnej żegludze.

Masa niektórych typów sięga ponad pół tony. W czasie I i II wojny światowej wybuchy torped i min zatapiały nawet najcięższe, największe okręty wojenne i statki. Łącznie w ciągu minionych dwóch lat zneutralizowano zalegające na dnie bomby, miny, torpedy o łącznej masie liczącej ok. 6 ton materiałów wybuchowych.

W zależności od wagomiaru, stopnia uszkodzenia niebezpiecznych znalezisk, są one niszczone albo w głębi Zatoki Gdańskiej (po uprzednim przeniesieniu z miejsca znalezienia), albo wydobywane na brzeg i neutralizowane na poligonach. Zajmują się tym nurkowie minerzy Marynarki Wojennej, dysponujący m.in. specjalistycznym, podmorskim sprzętem bezzałogowym lub saperzy Wojska Polskiego - jednostek lądowych.

Strefy bezpieczeństwa wokół miejsc detonacji wyznacza Urząd Morski. - Mówimy o zalegającej na dnie bardzo dużej ilości amunicji - niewybuchów i niewypałów różnych typów i kalibrów. - Samych min morskich (min kotwicznych i dennych) które postawiono w trakcie działań wojennych na Polskich Obszarach Morskich, było ponad 2,5 tysiące - większość na wodach Zatoki Gdańskiej. Część z nich podniesiono i zniszczono z dala od brzegu, część w miejscu zalegania. Spodziewam się, że te które zniszczono stanowią tylko ułamek, tego co nadal zalega na dnie - tłumaczy dr inż. Benedykt Hac, hydrograf.

Tylko w ciągu trzech minionych lat saperzy zneutralizowali na Zatoce Gdańskiej stare morskie miny, bomby lotnicze i torpedy o łącznej masie ok. 6 ton. Wszystkie odkryto w czasie inwestycji w trójmiejskich portach - prac pogłębiarskich i rozbudowie nabrzeży.

Miny morskie i torpedę z czasów II wojny światowej znaleziono jesienią ub. roku m.in. w czasie pogłębiania kanałów portowych w Gdyni, a bomby lotnicze w miejscu, gdzie planowana jest budowa portów zewnętrznych w Gdańsku i Gdyni. Niebezpieczne obiekty zostały zneutralizowane przez saperów - nurków minerów Marynarki Wojennej. O akcjach informowało w sms-ach do mieszkaców Rządowe Centrum Bezpieczeństwa. W czasie akcji niszczenia dawnej amunicji obowiązuje m.in. zakaz wchodzenia do wody, część akwenu jest wyłączona z żeglugi. Neutralizowane dawne miny morskie, bomby lotnicze zawierają zazwycza dużą ilość materiałów wybuchowych. Promień rażenia może być bardzo duży.

- Niewybuchy i niewypały wszystkich rodzajów broni używanych w trakcie konfliktów zbrojnych, które miały miejsce na Bałtyku, stanowią realne zagrożenie dla prac hydrotechnicznych prowadzonych na morzu, oraz ze względu na toksyczną zawartość w postaci materiałów wybuchowych, stanowią realne zagrożenie dla środowiska morskiego - tłumaczy dr inż. Benedykt Hac, hydrograf, nurek.

Dziś trudno nawet oszacować, ile niebezpiecznych obiektów broni konwencjonalnej może spoczywać na dnie Zatoki Gdańskiej i innych akwenach polskiego obszaru morskiego.

Amunicja na dnie Zatoki Gdańskiej, ale też w innych obszarach polskiej, morskiej strefy to głównie pozostałości po I i II wojnie światowej. W czasie obu tych konfliktów walczące strony intensywnie minowały poszczególne części własnych lub wrogich akwenów (wg danych - miny stawiano na obszarach niemal całego obszaru Bałtyku, najczęściej na Zatoce Fińskiej i Ryskiej). Tak zwane zagrody minowe, pola minowe stawiano przy podejściach do portów, na trasach żeglugowych.

- Były to miny najróżniejszych typów - od kontaktkowych, tzw. kotwicznych, do późniejszych min dennych, magnetycznych. Stawiali je Niemcy, Rosjanie, Polacy, a w latach 1943 -1945 specjalne typy min lotniczych zrzucali Amerykanie i Brytyjczycy - tłumaczy Benedykt Hac.

Zaznaczmy, dr inż. Benedykt Hac przez niemal dwie dekady pracował w Instytucie Morskim w Gdańsku, zajmował się m.in. badaniami dna morskiego. Służył w Marynarce Wojennej - przez dekadę dowodził okrętowi hydrograficznemu ORP „Heweliusz”. Jest autorem opracowania dotyczącego zanieczyszczeń Morza Bałtyckiego, ze szczególnym uwzględnieniem statków zatopionych podczas I i II wojny światowej, dla senackiego biura analiz i dokumentacji.

Według tego opracowania około 40 tys., tylko z czasów I wojny światowej, które nie eksplodowały, min pozostało na dnie (i w toni) Bałtyku. Co ciekawe, w 2009 roku dowództwo sił minowych NATO uznało, że na obszarze Morza Północnego oraz Bałtyku nadal na dnie zalega około 80 tys. min z I i II wojny światowej.

Problem jest także z torpedami, innym typem broni masowo stosowanym do walki na morzu (wystrzeliwanych z okrętów podwodnych, nawodnych, zrzucanych przez lotnictwo). Ta część dawnych torped, która nie trafiła w cel, po wyczerpaniu paliwa opadała na dno wraz z uzbrojoną głowicą.

- Należy pamiętać, że Niemcy w czasie II wojny światowej prowadzili w okolicach Gdyni intensywne badania nad tego typu uzbrojeniem. Testowali m.in. torpedy elektryczne czy o napędzie rakietowym. Wystrzelili ich tysiące (były to głównie strzelania techniczne). W okolicach dwóch obiektów badawczych- tzw. torpedowni, znaleziono ok. 100 obiektów ćwiczebnych, ale też bojowych - podkreśla Benedykt Hac.

Do tego dochodzi kwestia bomb lotniczych czy „lądowych” pocisków artyleryjskich.

- Pamiętajmy, że wybrzeże Zatoki Gdańskiej, ale też Zalewu Wiślanego, było teatrem intensywnych walk we wrześniu 1939 r. a potem zimą i wiosną 1945 r. Przy bardzo niskiej celności ówczesnych ostrzałów, znaczna część pocisków wystrzelonych w kierunku celów na lądzie wpadała do morza. Mówimy tu o różnych kalibrach - od ciężkich, powyżej 100 mm do lżejszych. Wg statystyk, nawet 30 proc. dawnej amunicji to tzw. niewybuchy - tłumaczy Benedykt Hac.

Trzeba brać również pod uwagę bomby głębinowe, służące do zwalczania okrętów podwodnych oraz znajdujące się na dnie składowiska tzw. niewypałów - czyli nieuzbrojonej amunicji (w odróżnieniu od niewybuchów, które zostały wystrzelone lub zrzucone, ale nie eksplodowały). Takie znajdują się m.in. w magazynach zatopionych statków i okrętów. Na Zatoce Puckiej znajduje się m.in. ładunek min, zrzuconych przez ORP „Gryf” na początku września 1939 r.

- Jest to amunicja bez zapalników, nieaktywna. Natomiast to wciąż jest materiał wybuchowy, który sam w sobie jest groźny - mówi Benedykt Hac.

Benedykt Hac podkreśla, że mimo upływu lat zalegające na dnie miny, głowice torped, pociski artyleryjskie czy bomby mogą stanowić bardzo duże zagrożenie. Bardzo wiele amunicji spoczywa zagrzebanych w gruncie (na dnie, ale też na plażach), a niektóre typy min są niewykrywalne dla urządzeń magnetometrycznych.

- Zauważmy - jeden z typów niemieckiej miny morskiej, odkryty przez nas w okolicach gdyńskiego portu, zawierał 680 kg heksonitu, materiału wybuchowego odpowiadającemu eksplozji 1050 kg trotylu. To bardzo duży ładunek. Miny, torpedy, bomby są skorodowane, a materiały wybuchowe od lat poddane oddziaływaniu morskiej wody. Niemniej wciąż mogą eksplodować, a ponadto trzeba pamiętać, że są to substancje chemiczne o działaniu rakotwórczym - zaznacza Benedykt Hac.

Dla przykładu - w latach powojennych np. w rejonie Zatoki Fińskiej miało miejsce ponad 400 wypadków z udziałem min morskich. Były to przede wszystkim spotkania statków handlowych z minami dryfującymi. Jeszcze w latach 80. XX wieku na mapach morskich tego rejonu znajdowały się obszary zamknięte dla żeglugi ze względu na możliwość występowania min morskich.

Dodajmy, po II wojnie światowej, w latach 1946-54, Marynarka Wojenna przeprowadziła cykl akcji trałowania na polskich obszarach morskich. Przez wiele lat zdarzały się jednak incydenty związane z wykryciem min pływających na powierzchni morza i min dennych, szczególnie często znajdowanych na dnie w portach i na torach wodnych, kiedy prowadzone są prace pogłębiarskie. Takie incydenty miały miejsce w 2014 roku podczas pogłębiania basenu gazoportu w Świnoujściu oraz w latach 2015, 2016, 2019, 2020 w portach Gdynia i Gdańsk. Dwie miny GMB (denne, akustyczne) w Rynnie Słupskiej odkryte zostały w trakcie pomiarów wykonywanych w czerwcu 2021 roku.

Jak podkreśla Benedykt Hac, sporo pocisków artyleryjskich znaleziono w trakcie budowy Portu Północnego w Gdańsku (m.in. pozostałości po ostrzale Westerplatte przez niemiecki pancernik Schlezwig-Holstein we wrześniu 1939 r.).

Amunicja zalegała też w okolicach ujścia Wisły do Zatoki Gdańskiej. Prawdopodobnie niedostatecznie sprawdzone jest dno Zalewu Wiślanego pod kątem niebezpiecznych przedmiotów pochodzących z czasów II wojny światowej.

Niedawne operacje usuwania niebezpiecznych pozostałości związane są z kolejnymi inwestycjami w trójmiejskich portach, m.in. rozbudową gdańskiego hubu DCT.

- Pamiętać trzeba, że oprócz tego, że min, pocisków i bomb jest bardzo dużo, to są one rozsiane na znacznym obszarze. Szczegółowe przeszukanie dna jest bardzo kosztowne i odbywa się zazwyczaj w momencie przygotowań do inwestycji (wykonują je wynajęte przez inwestorów specjalistyczne firmy). Trzeba mieć 100 proc. pewności, że w miejscu prac podwodnych nie będzie żadnych niebezpiecznych przedmiotów, które mogłyby narazić zdrowie marynarzy, nurków lub narobić szkód. Jestem przekonany, że wraz z kolejnymi inwestycjami niebezpieczne przedmioty będą nadal odnajdywane - podkreśla Benedykt Hac.